پایگاه مذهبی دارالصادقیون

عبدالکریم بن عتبه ی هاشمی می گوید: وقتی که ولید (یکی از خلفای مروانی) کشته شد، در میان مردم شام اختلاف به وجود آمد. خدمت امام صادق علیه السلام بودم که عده ای از رؤسا و سردمداران معتزله که در بین آنان عمرو بن عبید، واصل بن عطاء و حفص بن ابی سالم بودند، خدمت امام صادق علیه السلام رسیدند تا درباره ی بیعت با محمد بن عبدالله بن حسن مثنی بحث و گفتگو کنند. سخنان زیادی گفتند، تا آنجا که امام علیه السلام فرمود: سخن به درازا کشید. یک نفر را از میان خود انتخاب کنید تا به طور مختصر به عنوان نماینده صحبت کند. 

عمرو بن عبید را معرفی کردند. او هم گفت: اهل شام خلیفه ی خود را کشتند و خدا آن ها را به جان هم انداخت و پراکنده و متفرقشان ساخت. در این میان، ما کسی را پیدا کردیم که متدین، عاقل و با مروت است و 
برای امر خلافت لیاقت و شایستگی دارد و نام او، محمد بن عبدالله بن حسن، است. ما تصمیم گرفته ایم اطراف او جمع شویم و با وی بیعت کنیم، سپس با او قیام کنیم و مردم را به بیعت با او دعوت کنیم. هر کس با او بیعت کرد و از او فرمان برد، ما با او هستیم و اگر از ما دوری جست و کاری با ما نداشت، او را کنار خواهیم زد و با وی کاری نخواهیم داشت، اما هر کس در برابر ما بایستد و از فرمان ما سرباز زند، ما نیز در برابر او خواهیم ایستاد و او را به حق و اهل حق برخواهیم گرداند. با این همه دوست داشتیم، این مطلب را با شما در میان گذاریم، چون از فکر و ارشادهای افرادی مانند شما بی نیاز نیستیم، چرا که شما دارای فضیلت و دانش هستید و شیعیان و پیروان زیادی دارید. 
پس از آن که سخنان عمرو به پایان رسید، امام صادق علیه السلام فرمود: همه ی شما با عمرو در این باره هم عقیده اید؟ 
گفتند: آری. 
امام پس از حمد و ستایش پروردگار و درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: ما خاندانی هستیم که هر گاه معصیت خدا می شود، به خشم می آییم و زمانی که مردم خدا را اطاعت می کنند، خشنود می شویم. ای عمرو! اگر امت اسلام حق حاکمیت را به تو بدهند و تو بدون جنگ و خونریزی و زحمت آن را به دست بیاوری، آن گاه به تو بگویند حکومت را به هر کس خواستی، واگذار کن، آن را به چه کسی واگذار می کنی؟ 
عمرو: آن را به مشورت مسلمین واگذار می کنی؟ 
امام: مشورت با همه ی مسلمین؟ 
عمرو: آری. 
امام: مشورت را با فقها و نیکان مسلمین؟ 
عمرو: آری. 
امام: (مشورت) با قریش و غیر قریش؟ 
عمرو: مشورت با عرب و عجم. 
امام: ای عمرو! آیا ابوبکر و عمر را دوست داری یا از آن دو بیزاری می جویی؟ عمرو: آن ها را دوست دارم. 
امام: اگر تو از کسانی بودی که از آن ها بیزاری می جویند، می توانستی برخلاف نظر آن ها کاری انجام دهی، ولی تو مدعی هستی که آن ها را دوست داری و برخلاف روش آن ها عمل می کنی. چون عمر طبق قراردادی که با ابوبکر داشت با او بیعت کرد و در این کار با هیچ کس مشورت نکرد، ابوبکر هم بدون این که با کسی مشورت کند، خلافت را به عمر برگردانید. سپس عمر خلافت را به شورای شش نفره واگذاشت و از انصار جز همان شش نفر را در شورا شرکت نداد و با این همه راجع به آن شش نفر هم سفارش کرد که شاید از نظر تو و یارانت کار پسندیده ای نباشد. 
عمرو: عمر چه کرد؟ 
امام: عمر به صهیب دستور داد سه روز با مردم نماز جماعت برگزار کند و در این سه روز آن شش نفر به بحث و مشورت بپردازند و در آن جلسه هیچ کس جز پسر عمر شرکت نکند، آن هم فقط به عنوان مشاور نه به عنوان کسی که حق دارد در امر خلافت دخالت کند. عمر به مهاجر و انصار که در حضور او بودند، سفارش کرد که اگر سه روز گذشت و شورا خاتمه پیدا نکرد و درباره ی یک نفر به توافق نرسیدند، گردن هر شش نفر زده شود، و قبل از این که سه روز تمام شود، اگر چهار نفر درباره ی یکی موافقت کردند، ولی دو نفر مخالفت ورزیدند، گردن آن دو نفر زده شود. آیا شما درباره ی خلافتی که با شورای مسلمین به چنین شیوه ای صورت پذیرد، راضی هستید؟ گفتند: نه. 
امام فرمود: ای عمرو! این کار را رها کن! به نظر تو اگر مردم را برای 
بیعت با محمد دعوت کردید و تا آنجا در این امر موفق شدید که همه ی مردم با شما هم صدا شدند، به گونه ای که دو نفر هم مخالفت نکردند و آن گاه با مشرکان رو به رو شدید که نه اسلام می آورند و نه جزیه می دهند، آیا شما و کسی که او را برای خلافت انتخاب کرده اید، می دانید که روش رسول خدا علیه السلام درباره ی مشرکان برای پرداخت جزیه چیست و چگونه عمل می کرد؟ 
گفتند: آری. 
امام: چه می کنید؟ 
عمرو: آنان را به اسلام دعوت می کنیم و اگر نپذیرفتند، از آن ها جزیه می گیریم. 
امام: اگر مجوس و آتش پرست و یا از پرستش کنندگان چهارپایان باشند و اهل کتاب نباشند، چگونه با آن ها برخورد می کنید؟ 
عمرو: همه از نظر ما یکسان هستند. 
امام: قرآن می خوانید؟ 
عمرو: آری. 
امام : این آیه را بخوان که می فرماید: 
(قاتلو الذین لا یؤمنون بالله و لا بالیوم الآخر و لا یحرمون ما حرم الله و رسوله و لا یدینون دین الحق من الذین او الکتاب حتی یعطوا الجزیة عن یدوهم صاغرون) [1] . 
با کسانی از اهل کتاب که نه ایمان به خدا و نه به روز جزا دارند و نه آنچه را خدا و رسولش تحریم کرده اند حرام می شمرند و نه آیین حق را می پذیرند، پیکار کنید تا زمانی که جزیه را با دست خود با خضوع و تسلیم بپردازند. 
خداوند استثناء نموده و فقط جزیه را در مورد اهل کتاب شرط کرده 
است و شما می گویید اهل کتاب و دیگران مساوی هستند؟ 
عمرو: آری، یکسانند. 
امام: این علم را از چه کسی فرا گرفته ای؟ 
عمرو: مردم چنین می گویند. 
امام : از این بگذر! اگر آن ها از قبول اسلام و پرداخت جزیه خودداری ورزیدند و با یکدیگر جنگ کردید و بر آن ها پیروز شدید، با غنائم جنگی چه می کنید؟ 
عمرو: یک پنجم آن را کنار می گذاریم و چهار پنجم بقیه را بین کسانی که به همراه ما جنگیدند، تقسیم می کنیم. 
امام: میان تمام جنگجویان تقسیم می کنی؟ 
عمرو: آری. 
امام: با این کار، تو با سیره و روش رسول خدا صلی الله علیه و آله مخالفت کرده ای و اگر از فقهای اهل مدینه و بزرگان آن ها این مطلب را سؤال کنی، در این باره اختلافی ندارند که رسول خدا صلی الله علیه و آله با عرب های بیابان نشین این گونه مصالحه کرد که آن ها در سرزمین های خود بمانند و هجرت نکنند، با این شرط که اگر دشمن علیه مسلمین قیام کرد، پیامبر آن ها را وادار کند که بروند و با دشمن نبرد کنند و از غنائم جنگی هم بهره ای نداشته باشند، اما تو می گویی باید غنیمت بین همه تقسیم شود و با این سخن برخلاف روش پیامبر در جنگ با مشرکان عمل می کنی؟ از این هم که صرف نظر کنیم، نظر تو درباره ی صدقه و زکات چیست؟ 
عمرو این آیه را تلاوت کرد: 
(انما الصدقات للفقراء و المساکین و العالمین علیها...) 
زکات مخصوص فقرا و مساکین و کارکنانی است که برای (جمع آوری) آن کار می کنند. [2] . 
امام: آری، پس آن را چگونه بین آنان تقسیم می کنی؟ 
عمرو: آن را به هشت جزء تقسیم می کنم و به صنف از آن هشت گروه یک قسمت می دهم. 
امام: اگر تعداد یک گروه ده هزار نفر ولی صنف دیگر فقط یک نفر یا حداکثر سه نفر باشد، باز هم همان مقدار که به ده هزار دادی به آن سه نفر هم همین مقدار می دهی؟ 
عمرو: آری. 
امام: درباره ی سهم شهرنشین و صحرانشین چه می کنی؟ سهم آن ها را هم به طور مساوی پرداخت می کنی؟ 
عمرو: آری. 
امام: بنابراین، تو با تمام کارهای پیامبر مخالفت می ورزی؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله صدقه و زکات صحرانشین ها را به فقرا و مستحقان صحرانشین می پرداخت و زکات شهرنشینان را میان اهل شهر تقسیم می کرد و به طور مساوی بینشان تقسیم می کرد، بلکه آن را به کسانی که حاضر بودند، می داد. اگر درباره ی آنچه گفتم تردید داری، از فقهای مدینه و بزرگان و اساتیدشان سؤال کن، چرا که همه ی آنان معتقدند رسول خدا صلی الله علیه و آله این گونه رفتار می کرد. 
سپس امام صادق علیه السلام به عمرو فرمود: ای عمرو و ای کسانی که از همفکران او هستید! از خدا بترسید، زیرا پدرم - که بهترین مرد روی زمین و داناترین آنان به کتاب خدا و سنت رسول الله صلی الله علیه و آله بود - فرمود: کسی که شمشیر به رخ مردم بکشد و آن ها را به سوی خود دعوت کند، با این که در بین مسلمین کسی باشد که از او داناتر است، گمراه شده و بی جهت خود را به زحمت انداخته است (چون صلاحیت احراز آن مقام را ندارد). [3] . 
مرحوم مظفر پس از نقل این مناظره می نویسد: ممکن است خواننده ی 
این بحث در اولین نگاه چنین تصور کند که سؤال های امام با مسأله ی بیعت برای محمد ارتباطی ندارد، ولی پس از اندکی دقت و تأمل. قصد امام را به خوبی در می یابد و مناسبت آشکاری را که بین سؤال های امام و جواب های عمرو وجود دارد، می فهمد. چون مقصود امام از طرح این مسائل آن بود که به آنان بفهماند که از شریعت اسلام و احکام اطلاعی ندارند و از این طریق رهبری و امامت کسی را که مدعی است، برای این کار لیاقت و شایستگی دارد، مورد خدشه قرار دهد و به آن ها ثابت کند کسی که آن ها به عنوان پیشوا برگزیده اند، از دستورها و مقررات دین بی اطلاع است و چگونه ممکن است کسانی که از اسلام و قوانین آن به طور کامل بی بهره اند، متصدی امور مسلمین شوند، با این که در بین آن ها عالم تر و با فضیلت تر از همه وجود دارد؟ 
--------------------------------------------------------------------------------
[1] سوره ی توبه، آیه ی 29. 
[2] سوره ی توبه، آیه ی 60. 
[3] الاحتجاج، ج 2، ص 272؛ الامام الصادق علیه السلام مظفر، ج 1، ص 207.