پایگاه مذهبی دارالصادقیون

ابوحنیفه کیست؟
اسمش «نعمان بن ثابت» و کنیه ی او «ابوحنیفه» می باشد و از أهل کوفه به شمار می رود؛ در کوفه شغل خزفروشی [1] داشته تا اینکه چون حضرت صادق علیه السلام به کوفه تشریف آوردند در مجلس حضرت حاضر می شد و چون صاحب زکاوت و هوش فوق العاده ای بود مطالب زیادی از مجلس درس و محضر حضرت استفاده نمود و کم کم خود ادعای مقام فتوی و رأی کرد و مردم هم به دور او جمع شدند؛ تا اینکه به مقامی نائل گردید که او را اهل تسنن یکی از علمای بزرگ و صاحب رأی و فتوی می دانند و مذهب «حنفیه» در بین اهل سنت رایج است و به دستورات او هم اکنون نیز عمل می نمایند.

ابوحنیفه گفت: «اگر پیغمبر مرا درک می کرد تابع من می شد.» [2] .
در بغداد قبر او گنبد کاشی باعظمتی دارد و صندوق نقره ای بر روی قبر او گذاشته شده و در گرد قبر او مساجدی را
ساخته اند و اهل تسنن قبر او را احترام می کنند.
ابوحنیفه چون مردم را به خود متوجه ندید ادعا کرد که من از جعفر بن محمد أعلم می باشم، زیرا من اساتید زیادی داشتم لکن جعفر بن محمد صحفی می باشد و فقط از روی قرآن حکم می کند! کم کم طغیان کرد و کسی که می گفت:
«لولا السنتان لهلک النعمان».
«اگر آن دو سالی که نزد جعفر بن محمد شاگردی کردم نبود، هر آینه هلاک می شدم.»
پس از مدتی گفت: «اگر من می دانستم جعفر بن محمد در سجده هر دو چشم خود را باز می کند، من دستور می دادم تا اینکه مردم در سجده، چشم های خود را ببندند و اگر می دانستم آن حضرت چشم های خود را می بندد، می گفتم که مردم چشم های خویش را باز کنند و چون حقیقت حال او بر من معلوم نیست و من دوست دارم فتوایم بر خلاف عمل او باشد لذا بر مقلدین من لازم است که در سجده، یکی از چشم های خویش را باز کنند و یکی را ببندند تا اینکه مخالفت او شده باشد!!!
و گاهی هم در حضور حضرت به فتوای آن جناب بی اعتنایی می کرد چنانچه در «سفینة البحار» نقل شده که حضرت صادق علیه السلام روزی فرمودند: «هدهد باطن زمین را چنان می بیند که شما روغن را در شیشه تماشا می کنید.»
ابوحنیفه که در مجلس حاضر بود رو به اصحاب خود کرد و
شروع کرد به خندیدن!
حضرت صادق علیه السلام به او فرمودند: «چرا می خندی؟»
عرض کرد: «از کلام شما خنده ام گرفت که می فرمایید، هدهد زیر زمین را می بیند حال آنکه ما به وسیله ی دام آزمایش کرده ایم و هدهد به دام افتاده است، پس چطور ممکن است مرغی که زیر زمین را می بیند، حلقه دام را نمی بیند تا آنکه به دام بیفتد؟»
حضرت فرمودند:
«یا نعمان اذ نزل القدر، غشی البصر».
«ای ابوحنیفه: هرگاه تقدیر الهی نازل گردد، چشم پوشیده می گردد.»
در کتاب احتجاج طبرسی رحمة الله نقل شده که روزی ابوحنیفه در مدینه شرفیاب حضور مبارک حضرت صادق علیه السلام گردید. حضرت از او پرسیدند: «کیستی؟».
گفت: «ابوحنیفه.»
فرمودند: «تو همان کسی هستی که از برای اهل عراق فتوی می دهی؟»
عرض کرد: «آری.»
فرمودند: «از روی چه مدرکی برای آنها فتوی می دهی؟»
گفت: «از روی کتاب خدا.»
فرمودند: «تو ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و نص و ظاهر قرآن را می شناسی؟»
ابوحنیفه گفت: «آری.»
حضرت فرمودند: «بگو بدانم مراد از این آیه شریفه که خدا می فرماید:
«و من دخله کان آمنا».
«کسی که وارد آن مکان شریف گردد در امان خدا می باشد.»
آن مکان شریف کجاست؟»
عرض کرد: «آن خانه ی کعبه می باشد.»
حضرت رو به حاضرین در جلسه کرده و فرمود: «شما را به خدا قسم، آیا نمی دانی که «عبدالله بن زبیر» وارد کعبه گردید و خانه، او را حفظ نکرد و او را در میان حرم کشتند؟»
عرض کرد: «پس مراد از آیه ی شریفه چیست؟»
فرمودند: «مراد دخول در ولایت ما اهل بیت است که هر کس در او قدم زند از عذاب خداوند در امان است.»
ابوحنیفه عرض کرد: «مرا ازعلم قرآن بهره ای نیست ولکن من از روی قیاس و استحسان در مابین مردم حکم می کنم.»
حضرت فرمودند: «بر تو باد که از قیاس بپرهیزی زیرا مرا، آباء گرامی ام از رسول خدا حکایت کرده اند که آن حضرت فرمودند:
«اول من قاس ابلیس حیث قال خلقتنی من نار و خلقته من طین.
«اول کسی که قیاس کرد شیطان بود، زیرا موقعی که خداوند او را امر به سجده ی آدم کرد اطاعت ننمود و گفت: «من از آدم افضل می باشم، زیرا مرا از آتش آفریدی و آدم را از خاک، و آتش چون روشن تر است و خاک تاریک و ظلمانی، پس چنانکه آتش بر خاک فضیلت دارد من هم بر آدم فضیلت دارم و من هرگز او را سجده نخواهم کرد.»
و پیغمبر اکرم فرمودند: «کسی که در دین قیاس نماید، خداوند او را در جهنم با شیطان قرین می کند.»
بعد حضرت از برای اثبات آنکه به قیاس نمی شود در بین مردم حکم کرد و حکم از روی قیاس باطل است به ابوحنیفه فرمودند: «آیا در نظر شما قتل نفس در اسلام مهم تر می آید یا زنا؟»
گفت: «قتل نفس.»
حضرت فرمودند: «پس اگر ما می خواستیم از روی قیاس حکم نماییم می بایست در اثبات قتل نفس که مهم تر است، بگوییم چهار شاهد شهادت دهد تا اینکه اثبات قتل بشود و ما قاتل را قصاص نماییم ولکن در زنا به شهادت دو نفر قناعت نماییم و حد زنا را جاری نماییم و حال آنکه اسلام به عکس دستور فرموده یعنی در اثبات زنا دستور چهار شاهد داده و در ثبوت قتل به دو شاهد قناعت نموده است، سر و فلسفه ی آن چیست؟»
ابوحنیفه عرض کرد: «نمی دانم و تقاضا دارم خود
حضرت عالی بیان نمایید.»
حضرت فرمودند: «در زنا چون باید دو نفر را حد بزنند پس از برای هر یک از آنها باید دو شاهد اقامه شود ولکن در قتل چون فقط قاتل می باید حد بخورد، لذا دو شاهد در مورد او کفایت می کند، به علاوه آنکه چون در زنا هتک احترام و اثبات امر فجیع زنا است و موجب آبروریزی طرفین است، لذا خداوند نخواسته که فعل زنا به زودی ثابت شود تا اینکه آبروی زانی و زانیه ریخته شود و لذا در موضوع شهادت زنا، دیدن خاصی را مقرر داشته، «کالمیل فی المکحلة»، یعنی باید شاهد کاملا ببیند که مرد به زن دخول کرده است و دلیل نیاز به چهار شاهد، حفظ آبروی طرفین است.»
باز حضرت از برای اثبات بطلان قیاس به او فرمودند:
«آیا در اسلام امر نماز مهم تر است یا امر روزه؟»
گفت: «نماز مهم تر است.»
حضرت فرمودند: «با اینکه چنین است اگر ما می خواستیم، به حکم عقل و استحسان و قیاس حکم کنیم، می بایست بگوییم، زنی که در حال حیض و نفاس است باید ترک نماز و روزه نماید، لذا موقعی که پاک شد، چون امر نماز در نظر شارع اسلام مهم تر از روزه است پس باید نمازهای خود را قضا کند و روزه چون اهمیتش به مقدار نماز نیست، قضای روزه های خود را نگیرد و حال آنکه دستور شارع اسلام برخلاف آنچه که ما خیال می کنیم است، یعنی دستور داده، زن پس از پاک
شدن روزه های خود را قضا کند و لکن نمازهای او قضا ندارد.
ابوحنیفه پرسید: «سر این مطلب چیست؟»
حضرت فرمودند: «برای آن است که نماز همیشه و در هر شبانه روزی پنج مرتبه باید خوانده شود، پس زنی که در ایام حیض و نفاس نماز نخوانده، پس از پاک شدن اگر خواسته باشد آنها را قضا کند به زحمت می افتد زیرا هم باید نماز یومیه خود را بخواند و هم نمازهای فوت شده ی خویش را قضا کند، به علاوه از خدمت به منزل و شوهر هم باز می ماند و لذا خداوند قضای نمازهای ایام حیض و نفاس را از او نخواسته که از خدمت به منزل و شوهر باز نماند و به زحمت هم نیفتد، به خلاف روزه که چون سالی یک مرتبه بیش نیست، اگر تصادف با حیض یا نفاس زن هم بنماید، قضای آن از برایش زحمتی ندارد و در حالتی که روزه هم می باشد می تواند خدمت منزل شوهر کند.»
باز حضرت از برای آنکه به ابوحنیفه بفهماند قیاس باطل است و نباید به واسطه ی قیاس، بیان احکام الهی را نمود، فرمودند: «آیا در اسلام بول نجس تر است یا منی؟»
گفت: «بول، زیرا در منی بعد از زوال عین، یک مرتبه شستن کافی است و لکن در متنجس به بول باید دو مرتبه شسته شود.»
حضرت فرمودند: «چنین است که می گویی، پس اگر ما می خواستیم به حکم قیاس عمل نماییم می بایست بگوییم کسی که از او بول خارج می شود که نجاست بزرگتر است باید غسل
کند و کسی که از او منی خارج می شود که نجاست کوچکتر است خود را بشوید کافی است و حال اینکه شارع مقدس اسلام به عکس دستور داده، یعنی غسل را در خروج منی مقرر داشته و شستن آلت را در خروج بول دستور داده است.»
ابوحنیفه گفت: «سر این مطلب چیست؟»
حضرت فرمودند: «اولا خروج بول اختیاری نیست و در شبانه روزی چند مرتبه صاحبش مبتلا می گردد و اگر در خروج بول غسل واجب می شد، موجب عسر و حرج می گردید.
ثانیا: بول فقط از مثانه در مجری می ریزد و خارج می شود ولکن منی از تمام بدن کشیده می شود و کأن تمام بدن نجس و جنب می شود، چنانکه پیغمبر اسلام فرموده:
«و فی تحت کل شعر منی».
«در زیر هر مویی منی وجود دارد و خروج منی از زیر موی تمام بدن است، پس باید تمام بدن در موقع خروج منی شسته شود تا اینکه رفع قذارت او گردد.»
ابوحنیفه گفت: «من از روی رأی و نظر خود، در مابین مردم حکم می کنم.»
حضرت فرمودند: «بگو بدانم اگر کسی غلام خود را عیال داد و چون عیال غلام نزدیک وضع حملش رسید، مولا او را به خانه ی خود آورد و با عیال مولی در یک شب در میان اطاقی وضع حمل آن ها شد و بچه های آنها را در قنداق نمودند و خوابانیدند، اتفاقا بچه های آنها مشتبه گردیدند و بچه ی غلام که
عبد است از بچه مولی که آزاد است شناخته نشد، تکلیف چیست؟»
ابوحنیفه نتوانست جوابی بدهد و تقاضای جواب مسأله را نمود.
حضرت فرمودند: «باید بچه ی مولی را از بچه ی غلام به قرعه تعیین نمایند چرا که «القرعة لکل أمر مشتبه».
ابوحنیفه گفت: «من از احکام الهیه چیزی یاد ندارم و لکن فقط دستور اجرای حد می دهم.»
حضرت فرمودند: «بگو بدانم اگر شخص کوری، شخص بینایی را کور کرد، یا شخص بی دستی دست کسی را از بین ببرد و همین طور فاقد عضوی، همان عضو را از غیر، ناقص کند، چطور دست حد و قصاص می دهی با اینکه خداوند می فرماید:
«العین بالعین و الاذن بالأذن الخ» [3] .
«چشم در عوض چشم و گوش در عوض گوش قصاص می شود.»
ابوحنیفه نتوانست جواب دهد.
حضرت فرمودند: «در این موارد باید شخص جانی دیه بدهد.»
ابوحنیفه گفت: «من فقط مباحث انبیاء را در قرآن خوب
می دانم.»
حضرت فرمودند: «بگو بدانم چرا موقعی که خداوند حضرت موسی و هارون را از برای دعوت فرعون فرستاد، به آنها فرمود: «بروید به طرف فرعون و آنها را با کمال متانت و نرمی به طرف حق دعوت کنید، شاید آنها متوجه و متذکر گردند و از خدا بترسند.» مگر خداوند نمی دانست که آنها به سوی خدا باز نمی گردند، پس کلمه «لعله یتذکر أو یخشی» [4] چه معنی دارد؟ زیرا کلمه ی «لعل» به معنای «شاید و امید» است و آن را کسی استعمال می کند که به حقیقت امر مطلع نباشد.»
ابوحنیفه عرض کرد: «نمی دانم.»
حضرت فرمودند: «پس تو چه فقیهی می باشی که از هر چه سؤال می کنم می گویی نمی دانم، پس از خدا بترس و دین حق را بازیچه فرض مکن و به رأی و قیاس و استحسان و نظر خود، در ما بین مردم حکم مکن.»
«لأن لمثل هذه القضاء و شبهه تحبس السماء ماءها و تمنع الأرض برکتها.»
«بدرستی که از قبیل این گونه قضاوت ها و حکم ها و امثال آنها سبب می شود که دیگر آسمان رحمتش را فرو نمی ریزد و حبس باران می کند و زمین برکاتش را منع می نماید.»
ابوحنیفه گفت: «دیگر ممکن نیست از من فتوایی صادر گردد.»
حضرت فرمودند:
«کلا ان حب الریاسة غیر تارکک، کما لم یترک من کان قبلک».
«نه چنین است که می گویی، بدرستی که حب ریاست، تو را رها نخواهد کرد، چنانکه آنهایی که پیش از تو بودند را رها نکرد.» [5] .
آنگاه پرسید: «شنیده ام که این آیه را که می فرماید: «در روز قیامت به طور حتم از نعمت ها سؤال می شود.» [6] چنین تفسیر می کنی که: «خداوند مردم را در مورد غذاهای لذیذ و آب های خنک که در فصل تابستان می خورند، مؤاخذه می کند.»
ابوحنیفه گفت: «درست است، من آیه را این طور معنا کرده ام.»
امام فرمود: «اگر شخصی تو را به خانه اش دعوت کند و با غذای لذیذ و آب خنکی از تو پذیرایی کند و بعد به خاطر این پذیرایی بر تو منت گذارد، درباره ی چنین کسی چگونه قضاوت می کنی؟»
ابوحنیفه گفت: «می گویم آدم بخیلی است.»
حضرت فرمودند: «آیا خداوند بخیل است (تا اینکه در روز
قیامت در مورد غذاهایی که به ما داده، ما را مورد مؤاخذه قرار دهد)؟»
ابوحنیفه پرسید: «پس مقصود از نعمت هایی که قرآن می گوید انسان درباره ی آن مؤاخذه می شود، چیست؟»
حضرت فرمودند: «مقصود نعمت دوستی ما خاندان رسالت است.» [7] .

---

[1] پارچه فروشی.
[2] الکنی و الالقاب، محدث قمی، ج 1، ص 54.
[3] سوره ی مائده، آیه ی 45.
[4] سوره طه، آیه 44.
[5] منهاج السرور، قرنی، ص 178 - 184.
[6] لتسئلن یومئذ عن النعیم. (سوره ی تکاثر، آیه 8 ).
[7] مجلسی، بحارالانوار، ج 10، ص 22.