چکیده
هر چند اهل‌ سنت حضرت امام جعفربن محمد‌الصادق(علیه السلام) را به‌ عنوان جانشین و خلیفه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نمی‌شناسند، اما در عین‌ حال او را در کتاب‌های خود از جهت علمی و اخلاقی با القاب و اوصافی شایسته ستوده‌اند، به‌ عنوان مثال علامه شهرستانی در کتاب ملل و نحل خود می‌نویسد: جعفربن محمد‌الصادق(علیه السلام) دارای علمی بسیار و ادبی کامل بود. زهد و پارسایی داشت. نه گرد مهتری گردید و نه بر سر خلافت با کسی به جنگ برخاست. آن کس ‌که در دریای معرفت شنا کند، در شط نمی‌افتد و آن‌که به اوج حقیقت رسد، از فرود آمدن نمی‌ترسد. هم‌چنین سایر بزرگان اهل‌‌سنت از روزگار وی تا امروز، او را به کرامت خلق، دانش فراوان، بخشش بسیار و عبادت طولانی ستوده‌اند. چنین اتفاقِ ‌نظری میان امت‌ اسلامی، می‌تواند پنجره‌های اختلاف و پراکندگی را بر روی بیگانگان مسدود کند و بر وحدت و هم‌دلی مسلمانان بیفزاید.

مقدمه
محبت اهل‌بیت رسول‌الله(صلی الله علیه و آله و سلم) نزد همه مسلمانان چه سنی و چه شیعه از علامات ایمان است و کینه و بغض ایشان از نشانه‌های نفاق می‌باشد و این اعتقادی است که همه مسلمین بر آن متفق‌اند و خلاف آن را در هیچ ‌یک از کتاب‌های اهل‌‌سنت یا شیعه نمی‌توان یافت. زیرا قرآن کریم تکریم و ارج نهادن و احترام آنان را از وظایف مسلمین می‌داند و این حقیقت قرآنی در سوره شورا، آیه ۲۳ نمایان می‌شود؛ و می‌فرماید:
«قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَى» (بگو: من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏کنم جز دوست‏ داشتن نزدیکانم.)
البته قرآن کریم همین اجر و پاداشی را که در برابر پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله و سلم) به عهده داریم به نفع خودمان می‌داند، چنان‌که در آیه۴۷ از سوره‌ سبأ می‌فرماید: «قُلْ مَا سَأَلْتُکُم مِّنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ» (بگو: هر اجر و پاداشى از شما خواسته‏ام براى خود شماست؛ اجر من تنها بر خداوند است، و او بر همه چیز گواه است!) نگارنده این مقاله هم در راستای انجام وظیفه و ابراز محبت خود نسبت به خاندان پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله و سلم) بر آن شد که شخصیت علمی و اخلاقی امام صادق(علیه السلام) را از دیدگاه اهل‌‌سنت برای علاقمندان معرفی کند. لازم به ذکر است که این مقاله براساس کتاب‌های معتبر اهل‌‌سنت نوشته شده است.
معرفی اجمالی شخصیت امام صادق(علیه السلام)
اسم ایشان جعفربن محمد(علیه السلام) است و لقب‌شان: صادق، مصدّق، محقق، کاشف‌الحقایق، فاضل، طاهر، قائم، منجی، صابر و کنیه‌هایشان: ابوعبدالله، ابواسماعیل، ابوموسی می‌باشد. نام پدر: حضرت امام محمدباقر(علیه السلام)، نام مادر: فاطمه (ام فروه)، دختر قاسم‌بن ‌محمد‌بن ابی‌بکر، زمان تولد: تاریخ‌نویسان شیعه و سنی درباره تاریخ تولد او اختلاف‌ نظر دارند. برخی تاریخ تولّد او را هفدهم ربیع‌الاول سال ۸۳ هجری در روز جمعه یا دوشنبه در هنگام طلوع فجر مصادف با میلاد حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌دانند و برخی ولادت ایشان را روز سه‌‌‌شنبه هفتم یا هشتم رمضان سال ۸۰ هجری ذکر کرده‌اند.
محل تولد این امام بزرگوار مدینه منوره است و در سن ۶۵ سالگی در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری یا ۲۵ رجب، توسط منصور دوانقی به ‌وسیله زهر، به شهادت رسید و محل دفن او قبرستان بقیع است.
شخصیت علمی امام صادق(علیه السلام) از نگاه اهل‌‌سنت
درباره شخصیت علمی امام صادق(علیه السلام) همه بزرگان اهل‌‌سنت بر این مطلب، که امام صادق(علیه السلام) از علوم فراوان و متنوع برخوردار است و تلاش گسترده‌ای در تربیت شاگردان فرهیخته ایفاکرده است اتفاق ‌نظر دارند، جاحظ که یکی از دانشمندان بزرگ اهل‌‌سنت است درباره شخصیت علمی امام صادق(علیه السلام) می‌نویسد: «امام صادق(علیه السلام) چشمه‌های دانش و حکمت را در روی زمین شکافت و برای مردم درهایی از دانش گشود که بیش از او معهود نبود و جهان از دانش او سرشار گردید.»  هم‌چنین دیگر بزرگان اهل‌‌سنت چون مالک‌بن‌ انس، ابوحنیفه، سفیان ثوری، سفیان‌بن ‌عیینه، ابن‌جریح، روح‌بن‌ قاسم و…، که از شاگردان بلاواسطه یا مع‌الواسطه ایشان بودند در مورد شخصیت علمی او اظهار نظر کردند و با افتخار تمام شاگردی خود را در محضر امام صادق(علیه السلام) بازگو می‌کردند. آلوسی در این‌‌باره می‌گوید: «ابوحنیفه با آن عظمت و جایگاهی که نزد اهل‌‌سنت دارد، بر خود فخر می‌کرد و با لسان فصیح می‌گفت: لولا السَنَتان لَهلک النعمان؛ اگر آن دو سال  نبود نعمان (ابوحنیفه) هلاک می‌شد.»
اکنون در این مقاله به دیدگاه چند نفر از علمای اهل‌‌سنت درباره شخصیت علمی امام صادق(علیه السلام) اشاره می‌کنیم:
ابوحنیفه که دو سال شاگر امام صادق(علیه السلام) بود و این دوره را پایه علوم و دانش خود معرفی کرده، می‌گوید: لولا السَنَتان لَهلک النعمان؛ اگر آن دو سال نبود ‌نعمان از بین رفته بود». هم‌چنین از ابوحنیفه نیز این جمله مشهور است که گفت: «ما رأیت افقه من جعفربن محمد(علیه السلام)…؛ از جعفربن ‌محمد(علیه السلام)، فقیه‌تر ندیدم…» و گفت: چون منصور او را خواست، پی من فرستاد و گفت: مردم فریفته جعفربن‌ محمد(علیه السلام) شده‌اند، چند مسئله دشوار برای پرسش از او آماده کن؟ من چهل مسئله فراهم کردم، منصور جعفربن‌ محمد(علیه السلام) را که در حیره به‌ سر می‌برد به مجلس خود خواست، من نزد منصور رفتم و جعفربن محمد(علیه السلام) را دیدم که سمت راست او نشسته است، هیبت او بیش از منصور بر دلم راه یافت. منصور به من رخصت نشستن داد. پس گفت: این ابوحنیفه است! جعفربن ‌محمد(علیه السلام) گفت‌: او را می‌شناسم. سپس منصور گفت: مسایلی را که در خاطر داری به ابوعبدالله(علیه السلام) بگو. من یک‌یک سؤالات را می‌گفتم و او پاسخ می‌داد که شما چنین می‌گویید، مردم مدینه چنین می‌گویند و ما چنین می‌گوییم. در مسایلی گفته شما را می‌پذیرم و در مسایلی گفته آنان را، و گاه رأی ما مخالف شما و آنان است تا آن‌که هر چهل مسئله را گفتم و او هیچ ‌یک را بی‌پاسخ نگذاشت. سپس ابوحنیفه گفت: آیا داناترین مردم، داناتر آنان به اختلاف آراء نیست؟!
مالک‌بن ‌انس، پایه‌گذار مذهب مالکی، در مورد امام صادق(علیه السلام) می‌گوید: «چشمی ندیده و گوشی نشنیده و به قلب انسانی خطور نکرده مردی را که از نظر علم و عبادت و تقوا، برتر از امام صادق(علیه السلام) باشد.»
شهرستانی در ملل و نحل، درباره مقام علمی امام صادق(علیه السلام) می‌نویسد: جعفربن ‌محمدالصادق(علیه السلام) دارای علمی بسیار و ادبی کامل بود. زهد و پارسایی داشت. نه گرد مهتری گردید و نه بر سر خلافت با کسی به جنگ برخاست. آن‌که در دریای معرفت شنا کند، در شط نمی‌افتد و آن‌که به اوج حقیقت رسد، از فرود آمدن نمی‌ترسد.
ابن‌حجر درباره حضرتش نوشته است: مردم از علم او چندان نقل کردند که آوازه آن به همه شهرها رسید. امامان بزرگ چون یحیی‌بن‌ سعید، ابن‌جریح، مالک، سفیان‌بن ‌عینه، سفیان‌ ثوری، ابوحنیفه، شعبه و ایوب سختیانی از او روایت کرده‌اند.
ابو زهره، یکی از علمای معاصر، در کتاب خود می‌نویسد: «علمای اسلام با تمام اختلاف ‌نظرها و تعدد مشرب‌هایشان، در فردی غیر از امام صادق(علیه السلام) و علم او اتفاق ‌نظر ندارند.»
منصور دوانیقی می‌گوید: جعفربن‌ محمد(علیه السلام) از کسانی است که خداوند درباره او می‌فرماید: «سپس این کتاب آسمانی را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم»، او از کسانی است که خداوند او را برگزیده است و او از سبقت‌گیرندگان در امور خیر بود.
خیرالدین الزرکلی: او در کتاب الاعلام درباره امام جعفر صادق(علیه السلام) نوشته است:
«امام جعفر صادق(علیه السلام) از بزرگان تابعین به ‌شمار می‌رود و در علم و دانش‌ دارای منزلتی رفیع است و جماعت زیادی از او کسب علم کرده‌اند که از جمله آن‌ها دو نفر از پیشوایان اهل‌‌سنت (ابوحنیفه و مالک‌بن انس) هستند و لقب‌شان صادق(علیه السلام) است به ‌خاطر این‌که هرگز کسی از او کذب نشنیده است و در خبرهای مربوط به او آمده است که وی برای اعتلاء حق، پیوسته علیه خلفای بنی‌عباس در ستیز بوده و به مبارزه پرداخته است.»
مناقب
در این بخش از مقاله به بیان مناقب حضرت صادق(علیه السلام) می‌پردازیم، البته مناقب اخلاقی ایشان بیش از آن است که بتوان در این مقاله ذکر کرد اما از آن‌جایی که: «ما لایُدرک کلُه لایُترک کلُه»، سعی می‌کنیم به برخی از ویژگی‌های اخلاقی آن حضرت اشاره کنیم.
حسن خلق: اخلاق حسنه یکی از مهم‌ترین صفاتی است که در جلب دل‌های مردم و تأثیرگذاری بر نفوس نقش به‌سزایی دارد،                  امام صادق(علیه السلام) با این صفت چنان وارسته بود که هر کس با او در مجلس برخورد می‌کرد به عظمت آن حضرت پی می‌برد.
از عمروبن ‌مقدام نقل می‌کنند که می‌گفت: کنتُ اذا نظرتُ إلی جعفرالصادق(علیه السلام) عَلِمتُ أنّه من سلالهالنبیین.
احترام خاص به پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله و سلم): ابو زهره یکی از دانشمندان معروف اهل‌‌سنت در این ‌باره از مالک نقل می‌کند که: «من پیوسته به حضور جعفربن‌ محمد(علیه السلام) رفت ‌و آمد داشتم. آن حضرت شوخ‌ طبع بود و بیش‌تر تبسم می‌کرد، ولی وقتی نام رسول‌الله(صلی الله علیه و آله و سلم) نزد او برده می‌شد، رنگ حضرت به زردی می‌گرایید.»
و این نشان‌گر عظمت مقام پیامبر گرامی(صلی الله علیه و آله و سلم) نزد امام صادق(علیه السلام) است.
شجاعت: شجاعت یکی دیگر از صفات اخلاقی است که در موقعیت‌های مختلف، در وجود امام صادق(علیه السلام) ظاهر و بارز می‌شد، البته باید توجه داشت که شجاعت تنها زورِ بازو و شمشیر زدن نیست، بلکه شجاعت گاهی در میدان زبان ظاهر می‌شود.(افضل‌ُالجهاد کلمهُ‌حقٍ عند سلطان جائر.)
اهل بخشندگی و سخاوت: او انسان‌ها را «عیال‌الله» می‌دانست و برای خدمت به آن‌ها شب و روز نمی‌شناخت. هیاج‌بن ‌بسطام می‌گوید: جعفربن‌ محمّد(علیه السلام) به ‌قدری دیگران را اطعام می‌کرد که برای خانواده خویش چیزی نمی‌ماند و همواره می‌فرمود: «کار نیک به کمال نمی‌رسد مگر به سه‌چیز: تأخیر نینداختن، کوچک شمردن و پنهان داشتن.»
پرهیزگاری و عبادت: امام مالک در توصیف آن حضرت می‌گوید: «مدّت زمان زیادی نزد او می‌رفتم و او را در یکی از سه حال می‌دیدم، یا در حال نماز بود، یا روزه داشت، یا مشغول قرائت قرآن بود… او از زاهدان و عابدانی بود که خشیت از خدا وجودشان را فراگرفته،»  هم‌چنان ابن‌جوزی در این ‌باره می‌گوید: «جعفربن ‌محمّد(علیه السلام) از حب ریاست روگردان و سرگرم عبادت بود.»
تواضع و فروتنی: تواضع و فروتنی یکی از صفات اخلاقی است که خداوند متعال بر آن تأکید کرده است و پیامبران خدا را به رعایت آن مأمور کرده است: «وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ »
احترام به علما: مالک‌بن ‌انس روایت می‌کند: بر جعفربن ‌محمد(علیه السلام) در می‌‌آمدم، برای من بالش می‌نهاد و مرا حرمت می‌داشت و می‌گفت: مالک! تو را دوست می‌دارم، و من از گفته او خشنود می‌شدم و خدا را سپاس می‌گفتم. او همیشه در یکی از سه حالت بود: روزه‌دار، ایستاده به نماز، ذکر گوینده، او از بزرگان، عابدان و زاهدانی بود که از خدا می‌ترسند.
نتیجه‌گیری
در پایان بر این نکته تأکید می‌کنیم که گرچه اهل‌‌سنت و جماعت حضرت امام جعفربن ‌محمد‌الصادق(علیه السلام) را به‌ عنوان جانشین و خلیفه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نمی‌شناسند، اما این نکته قابل توجه است که آن‌ها همه امامان شیعه(علیهم السلام)، از جمله امام صادق(علیه السلام) را گرامی می‌دارند و به جایگاه رفیع علمی و فضایل بی‌شمار ایشان، با دیده احترام می‌نگرند و براساس آیه مودت آن‌ها را دوست می‌دارند و از ناراحتی‌شان ناراحت می‌شوند. زیرا محبت اهل‌بیت(علیهم السلام) از علایم ایمان است و کینه و بغض نسبت به ایشان، نشانه‌ نفاق.
در پایان از خداوند منان طلب می‌کنیم ما را با پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل‌بیت گرامی‌اش(علیهم السلام) محشور فرماید.
امین رب‌ العالمین
سوتیتر
جاحظ که یکی از دانشمندان بزرگ اهل‌‌سنت است درباره شخصیت علمی امام صادق(علیه السلام) می‌نویسد: «امام صادق(علیه السلام) چشمه‌های دانش و حکمت را در روی زمین شکافت و برای مردم درهایی از دانش گشود که بیش از او معهود نبود و جهان از دانش او سرشار گردید.»
مالک‌بن ‌انس، پایه‌گذار مذهب مالکی، در مورد امام صادق(علیه السلام) می‌گوید: «چشمی ندیده و گوشی نشنیده و به قلب انسانی خطور نکرده مردی را که از نظر علم و عبادت و تقوا، برتر از امام صادق(علیه السلام) باشد.»
هیاج‌بن ‌بسطام می‌گوید: جعفربن‌ محمّد(علیه السلام) به ‌قدری دیگران را اطعام می‌کرد که برای خانواده خویش چیزی نمی‌ماند و همواره می‌فرمود: «کار نیک به کمال نمی‌رسد مگر به سه‌چیز: تأخیر نینداختن، کوچک شمردن و پنهان داشتن.»
پی‌نوشت‌ها
ـ ملل و نحل، شهرستانی، ج۱، ص۳۶۵٫
ـ وفایات‌الاعیان، شمس‌الدین‌بن خلکان، تحقیق احسان عباس، چاپ بیروت، ج۱، ص۳۲۷٫
ـ رسائل جاحظ، ص۱۰۶، نهج‌البلاغه، ابن‌ابی الحدید معتزلی، ج۱۵، ص۱۸۹٫
ـ منظور دو سالی است که ابوحنیفه در محضر امام جعفرصادق(علیه السلام) تلمذ کردند.
ـ مختصرالتحفه‌الاثنی‌عشریه، محمود شگری آلوسی، ص۸٫
ـ مناقب آل‌ ابی‌‌طالب، ابن‌ شهر‌آشوب، ج۳، ص۳۹۶٫
ـ همان.
ـ شهرستانی، ملل و نحل، ج۱، ص۳۶۵٫
ـ  تاج‌الموالید، طبرسی، چاپ قم.
ـ الامام‌الصادق(علیه السلام)، محمد ابو زهره، ص۶۶٫
ـ تاریخ یعقوبی، ص۲۶۸٫
ـ  الاعلام قاموس تراجم، خیرالدین زرکلی، ج۲، ص۱۲۶٫
– ذهبی سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۴۲۰ .
ـ الامام مالک حیاته و عصره و أرائه، ابو زهره، ص۱۰۴٫
ـ تذکره الحفاظ، ذهبی، ج۱، ص۶۶‌.
ـ الامام الصادق(علیه السلام)، محمد ابو زهره، ص۶۶٫
ـ الامام مالک حیاته و عصره و آرائه، ابو زهره، ص۷۷٫
ـ شعراء، ۲۱۵٫
منبع: ماهنامه آفاق شماره۴۳
سیدزهیر مسیلینی/دانش‌پژوه دکترای کلام اسلامی/تونس