سفرهاى معصومین علیهم السلام از مهم‏ترین فرازهاى درخشان تاریخ اهل بیت علیهم السلام است. این سفرها در بردارنده حوادث‏ تاریخى و معارف الهى مهمى هستند. هجرت رسول خدا ازمکه به مدینه، حجه‏الوداع آن حضرت، سفر تاریخى‏ سیدالشهداء به کربلا و... از سفرهاى پر بار تاریخ اسلام هستند.

در این بین یکى از مهم‏ترین ظلم ‏های خلفاى عباسى که نسبت‏ به ائمه‏ علیهم السلام روا داشتند اجبار آن حضرات به سفر نمودن از مدینه به مراکز حکومت، به منظور اذیت و آزار آن‏ها بود.  سفرهاى اجبارى ائمه علیهم السلام از عصر امام صادق علیه السلام شروع شد و تا شهادت امام عسکرى علیه السلام تداوم یافت و زمینه ساز غیبت امام ‏زمان(عج) گردید.
احساس خطر خلفای جور از موقعیت دینى، علمى و اجتماعى ‏امام صادق علیه السلام باعث‏شد که وى بارها به سفرهاى اجبارى به مراکز حکومتى برود. گر چه تعداد این سفرها و احضارها زیاد بود ولى از جزئیات آن‏ها اطلاعات دقیق در دسترس نیست. به ناچار ضمن دو عنوان‏ کلى، به بررسى این سفرها مى‏پردازیم.
 
سفر به کوفه
امام صادق علیه السلام در ابتدای حکومت عباسیان، توسط سفاح (1) به «حیره» در نزدیکی کوفه فراخوانده شد. کوفه پایگاه تاریخى تشیع بود. حدود 900 راوى حدیث در مسجد کوفه ‏سرود «حدثنى جعفر بن محمد» مى‏سرودند.(2)  آن حضرت به هنگام ورود به کوفه با استقبال عظیم‏ مردم مواجه شد. یکى از اصحاب آن حضرت در این باره‏ مى‏گوید: به خاطر شدت ازدحام مردم نتوانستم خدمت آن حضرت شرفیاب ‏شوم تا این که در روز چهارم ورود آن حضرت به کوفه، ایشان مرا در میان جمعیت دید و مرا به نزد خود فراخواند.(3)
صفوان جمال مى‏گوید: امام مرا طلبیده، فرمود: «وسایل سفر را آماده کن که فردا عازم‏ مى‏شویم» و همان ساعت ‏برخاست در حالى که همراهش بودم به‏ مسجدالنبى رفت، چند رکعت نماز خواند و دست ‏به دعا بلند کرد که: «یا من لیس له ابتداء و انقضاء...»، و فردایش عازم عراق شدیم ‏و...
از ویژگى‏ هاى این سفر این است که امام صادق علیه السلام در دوره سفاح که‏ خفقان کم‏تر بود، نیز در تقیه بسیار شدید قرار داشتند.  سفاح در اواخر حکومتش امام علیه السلام را تحت نظر شدید قرار داد.
یکى از شیعیان به حیره آمده بود تا پاسخ سوالى شرعى را از آن‏حضرت بپرسد، اما امام تحت نظر شدید بود. و او در مانده بود که ‏از چه راهى نزد آن حضرت برود. ناگهان چشمش به خیار فروش پشمینه ‏پوش افتاد. با مبلغى قابل توجه همه خیارها را خرید و لباسش را امانت گرفت و بدین ترتیب نزد امام علیه السلام رفت. (4)
سفر امام علیه السلام به درازا کشید. آن حضرت در آغاز سفر در فضاى‏ آزادترى بودند، به گونه‏اى که ملاقات مسلمانان با آن حضرت اوضاع ‏را کاملا به ضرر حکومت نوپاى عباسیان پایان بخشید. سرانجام‏ سفاح مجبور شد امام را به مدینه باز گرداند، تا ایشان را از مرکز شیعه دور کند.سفر به عتبات
بیشتر زیارت‏هاى ائمه علیهم السلام به ویژه زیارت امیرالمؤمنین و سیدالشهداء علیهماالسلام و روایات بسیار در فضیلت زیارت آن‏ها از امام صادق علیه السلام نقل شده است. امام صادق علیه السلام بارها همراه برخى از اصحاب خاص خود به زیارت مرقد مطهر امیرالمؤمنین مشرف شد.(5)
در مفاتیح الجنان آمده است: سید بن طاووس مى‏گوید: صفوان جمال ‏روایت کرده است: چون با حضرت صادق علیه السلام وارد کوفه شدیم، آنگاه‏ که آن حضرت نزد منصور دوانیقى مى‏ رفتند، فرمود: «اى صفوان شتر را بخوابان که این نزدیک قبر جدم امیرالمؤمنین علیه السلام است.» پس فرود آمدند و غسل کردند و جامه را تغییر دادند و پاها را برهنه ‏کردند و فرمودند: تو نیز چنین کن. پس به جانب نجف روانه شدند و فرمودند: «گامها را کوتاه بردار و سر را به زیر انداز که حق‏تعالى براى تو به عدد هر گامى که بر مى‏ دارى صدهزار حسنه ‏مى‏نویسد و صدهزار گناه محو مى‏کند و...»، پس آن حضرت مى ‏رفتند و من ‏مى ‏رفتم همراه آن حضرت، با آرامش دل و بدن و تسبیح و تنزیه و تهلیل خدا، تا رسیدیم به تلّ ها (تپه‏هاى مورد نظر) پس ایشان به‏ جانب راست و چپ نظر کردند و با چوبى که در دست داشتند خطى‏ کشیدند. پس فرمودند: «جستجو نما». پس طلب کردم اثر قبرى یافتم.  پس آب دیده بر روى مبارکش جارى شد و گفت:«انا لله و انا الیه ‏راجعون»، و گفت: «السلام علیک ایها الوصى...»، صفوان مى‏گوید: به آن حضرت گفتم: اجازه مى‏دهید اصحاب خود را خبردهم از اهل کوفه و نشان دهم به آنها این قبر را. فرمودند: بلی. ‏و درهمى چند هم دادند که من قبر را مرمت و اصلاح کردم.
 
سفر به بغداد
منصور دوانیقی چند بار امام صادق علیه السلام را به کوفه و بغداد احضار کرد. تعداد ملاقات‏هاى امام علیه السلام با منصور را از هفت تا حدود بیست ‏مرتبه شمرده‏اند که برخى از آنها در سفر حج منصور بود.
آن حضرت در آغاز سفر در فضاى‏ آزادترى بودند، به گونه‏اى که ملاقات مسلمانان با آن حضرت اوضاع ‏را کاملا به ضرر حکومت نوپاى عباسیان پایان بخشید. سرانجام‏ سفاح مجبور شد امام را به مدینه باز گرداند، تا ایشان را از مرکز شیعه دور کند
پس از شهادت محمد و ابراهیم، فرزندان عبدالله بن حسن (عبدالله ‏محض) مردى قریشى به بغداد رفت و به منصور گفت: جعفر بن محمد غلامش، معلى بن خنیس را براى جمع آورى اموال نزد شیعیانش ‏فرستاده است، تا با آن‏ها به یارى محمد بن عبدالله بشتابد. منصور از شدت غضب، به حاکم مدینه دستور داد که به سرعت امام را به مرکز بفرستد و هیچ ملاحظه مقام یا نسبت او را نکند. حاکم ‏مدینه با تهدید امام را مجبور به سفر کرد. صفوان جمال مى‏گوید: امام مرا طلبیده، فرمود: «وسایل سفر را آماده کن که فردا عازم‏ مى‏شویم» و همان ساعت ‏برخاست در حالى که همراهش بودم به‏ مسجدالنبى رفت، چند رکعت نماز خواند و دست ‏به دعا بلند کرد که: «یا من لیس له ابتداء و انقضاء...»، و فردایش عازم عراق شدیم ‏و... . (6)
امام صادق علیه السلام درباره این سفر فرمود: « پس از شهادت ابراهیم بن ‏عبدالله بن حسن، تمام افراد بالغ از اهل بیت را مجبور به سفر به ‏کوفه کردند. آن‏ها را یک ماه آنجا به گونه‏اى نگه داشتند که هر روز منتظر قتل خود بودند، تا این که روزى به آنها گفتند: دو نفر از شما به نمایندگى از بقیه به دیدن خلیفه بیاید، پس من(امام صادق علیه السلام) و حسن بن زید رفتیم و...» .(7)
منصور بارها امام صادق علیه السلام را مجبور به سفر طولانى به عراق کرد، به او اتهام زد و اذیت‏ ها و اهانت ‏ها روا داشت اما هیچ گاه‏ نتوانست نور الهى را خاموش کند.  او بارها قصد قتل امام را در سر مى ‏پرورد، اما هیبت امام مانع‏ مى‏شد. او سرانجام سعى کرد که مردم را از محضر آن بزرگوار دور کند و مجلس درس او را تعطیل نماید اما باز هم ناموفق بود و به ‏ناچار اجازه تدریس به آن حضرت داد، به شرط این که تدریس وى در پایتخت ‏حکومت نباشد و فقط براى شیعه باشد (نه جمیع فرقه‏ها).(8)
 
پی نوشت:
1) سفاح اولین خلیفه عباسى است که شهر «حیره» را پایتخت قرار داد. او چهار سال بیشتر حکومت نکرد. سفاح‏ بیشتر دوران حکومتش را به پاکسازى مخالفان و جنگ‏ هاى پراکنده با امویان پرداخت. او به شدت از امام صادق علیه السلام بیم داشت. لذا در اواخر حکومت‏ خود، آن حضرت را به حیره احضار کرد.
2) رجال نجاشى، ص 28.
3) موسوعه الامام الصادق ، ج‏3، ص 231، به نقل ازفرحة ‏الغرى، ص‏59.
4) بحارالانوار، ج‏47 ، ص 171
5)  کافى، ج‏6، ص‏347.
6) همان، ص 445.
7) مقاتل الطالبین، ص 232.
8) بحارالانوار، ج‏47، ص 180.