اگر در محتوای این حدیث شریف تأمل شود، بدون شک مفاهیم و حقایق نهفته در آن برای ما مشخص خواهد شد. اکنون به محتوای حدیث شریف «ثقلین» نگاهی می افکنیم و قسمتی از حقایق نهفته در آن را به طور گذرا بررسی می کنیم. 

1. منظور از اهل بیت(علیهم السلام) در حدیث شریف ثقلین چه کسانی است؟ 
  
در پاسخ این سؤال باید بگوییم که فهمیدن این نکته چندان مشکل نیست و هر کس در محتوای حدیث شریف «ثقلین» اندکی تأمل و تفکر نماید، منظور از اهل بیت در آن را به خوبی به دست خواهد آورد. بدون شک منظور از اهل بیت در این حدیث شریف که به عنوان ثقل اصغر (امانت سنگین کوچک تر) معرفی شده است، باید کسانی باشند که لیاقت و شرایط رهبری همه جانبه امت اسلامی را داشته و در عین حال از هر گونه لغزش و گناه و انحراف دور باشند. ثقل اکبر (امانت سنگینن بزرگ تر) یعنی قرآن کریم نیز دارای چنین ویژگی است و همین ضامن رستگاری و سعادت امت اسلامی است. اما افراد غیر معصوم توان و لیاقت ایفای چنین نقش الهی و بزرگی را ندارند. 
  
بدون شک منظور از اهل بیت در حدیث شریف «ثقلین» کسانی هستند که خداوند متعال در آیه33 از سوره احزاب، از تطهیر آنها از هر گونه پلیدی و گناه خبر داده است. بی تردید منظور از آنها کسانی است که خداوند متعال در آیه59 از سوره نساء به صاحبان امر واقعی بودن آنها اشاره نموده و بر اطاعت مطلق مسلمانان از آنها تأکید ورزیده است. 
  
اهل بیت کسانی هستند که خداوند متعال در آیه43 از سوره نحل، آنها را اهل ذکر واقعی امت اسلامی معرفی نموده و به مراجعه امت اسلامی به آنها دستور داده است. همچنین خداوند متعال در آیه119 از سوره توبه، آنها را راستگویان و صادقان حقیقی معرفی کرده و به همراهی مطلق امت اسلامی با آنها دستور داده است. نیز خداوند متعال در آیه23 از سوره شوری، آنها را نزدیکان پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) معرفی کرده و اجر رسالت آن حضرت(صلی الله علیه و آله) را دوستی و مودت آن نزدیکان قرار داده است.
  
به علاوه، روایات موجود در منابع فریقین نیز بیان کننده این نکته است که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) بارها و در موارد متعدد، امام علی، فاطمه، حسن، حسین و امامانی از اولاد امام حسین(علیهم السلام) را اهل بیت خود معرفی نموده است. طبق برخی از روایات موجود، حدیث شریف «ثقلین» دارای ادامه ای است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در آن منظور از اهل بیت(علیهم السلام) را به طور روشن بیان فرموده است. 
  
شیخ صدوق (305 381ق) در کتاب کمال الدین از امام صادق(علیه السلام) و آن حضرت نیز از آبای خود چنین نقل می کند: 
  
قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): انی مخلف فیکم الثقلین: کتاب الله وعترتی اهل بیتی، فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض کهاتین وضم بین سبابتیه. فقام الیه جابربن عبدالله الانصاری وقال: یا رسول الله! من عترتک؟ قال: علی والحسن والحسین والائمة من ولد الحسین الی یوم القیامة؛[1] 
  
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: همانا من در میان شما دو چیز سنگین می گذارم: کتاب خدا و عترتم که اهل بیت من هستند. همانا آن دو هرگز از یکدیگر جدا نشوند تا روزی که در کنار حوض بر من وارد شوند. مثل این دو، و آن حضرت(صلی الله علیه و آله) دو انگشت سبابه (و اشاره) خود را به هم چسبانید. در این هنگام جابربن عبدالله انصاری برخاست و گفت: ای پیامبر خدا؟ عترت شما کیست؟ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: (عترت من) علی، حسن، حسین و امامان از اولاد حسین(علیهم السلام) تا روز قیامت هستند. 
  
خداوند متعال در آیه تطهیر (احزاب: 33) می فرماید: 
  
انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیراً؛ 
  
خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و شما را کاملاً پاک سازد. 
  
طبق روایات و احادیث موجود، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) پس از نزول این آیه، امام علی، فاطمه، حسن و حسین(علیهم السلام) را زیر عبای خود قرار داد و چنین گفت: 
  
اللهم هؤلاء اهل بیتی فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیرا؛[2] 
  
پروردگارا! اینان اهل بیت من هستند. پس پلیدی و گناه را از آنان دور ساز و آنها را کاملاً پاک کن. 
  
اعتقاد امامیه و بسیاری از علمای اهل سنت نیز در این مورد بسیار روشن و واضح است. آنها معتقدند که منظور از اهل بیت در حدیث شریف ثقلین، امام علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان معصوم از اولاد امام حسین(علیهم السلام) هستند. 
  
2. کاربرد واژه «ثقل» در حدیث شریف 
  
واژه «ثقل» در لغت عرب به معنای هر چیز سنگین و در مقابل هر چیز سبک به کار می رود.[3]اما اینکه چرا پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) قرآن و اهل بیت خود(علیهم السلام) را دو چیز سنگین نامیده است، چند توجیه دارد: 
  
اول: تمسک و عمل کردن به دستورهای قرآن کریم و اهل بیت(علیهم السلام)، کار بسیار دشواری است.[4]
  
دوم: با توجه به اینکه در زبان عربی به هر چیز نفیس و با اهمیت «ثقل» گفته می شود، قرآن کریم و اهل بیت(علیهم السلام) به خاطر ارزش و اهمیت بسیار والا، ثقلین، یعنی دو چیز نفیس و ارزشمند نامیده شده اند.[5] 
  
سوم: همچنین برخی از دانشمندان «ثقل» را به معنای بار سفر گرفته و اظهار داشته اند هر فردی که خواهان سعادت و رستگاری دنیوی و اخروی است، باید در این مسیر بار سنگین قرآن و عترت(علیهم السلام) را به دوش بکشد و بدین وسیله سعادت خود را تأمین نماید. 
3. جدا نشدن قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) 
  
طبق حدیث شریف «ثقلین»، قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) تا روز قیامت از یکدیگر جدا نمی شوند و بین آنها رابطه ای ناگسستنی وجود دارد. امام علی(علیه السلام) در همین زمینه چنین می فرماید: 
  
ان الله تبارک وتعالی طهرنا وعصمنا، وجعلنا شهداء علی خلقه وحجته فی ارضه، وجعلنا مع القرآن وجعل القرآن معنا، لا نفارقه ولا یفارقنا؛[6] 
  
همانا خداوند تبارک و تعالی ما را [از گناهان و پلیدیها] تطهیر نموده و معصوم گردانیده است و ما را بر خلق خود شاهدان و در روی زمین خود حجتهای خویش قرار داده است. [خداوند متعال] ما راهمراه قرآن و قرآن را همراه ما قرار داده است. ما از قرآن جدا نمی شویم و قرآن از ما جدا نمی شود. 
  
البته امت اسلامی پس از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) بین آن دو امانت بزرگ جدایی انداختند، به گونه ای که عده ای از مسلمانان به دنبال قرآن رفتند و اهل بیت(علیهم السلام) را کنار گذاشتند و عده دیگر نیز اهل بیت(علیهم السلام) را گرفتند و قرآن را رها کردند و تنها عده بسیار کمی به وصیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) عمل کردند و از قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) اطاعت نمودند. 
  
بدون شک دسته اول و دسته دوم رستگار به حساب نمی آیند و تنها گروه رستگار و سعادتمند، دسته سوم است که هم از قرآن و هم از اهل بیت(علیهم السلام) اطاعت می کنند. 
  
4. وعده به گمراه نشدن و رسیدن به سعادت در حدیث 
  
چنان که در حدیث شریف «ثقلین» ملاحظه می شود، اگر امت اسلامی از قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) اطاعت نمایند، به آنها وعده «لن تضلوا» داده شده است. طبق قواعد زبان عربی، حرف «لن» برای نفی ابد به کار می رود. بنابراین اگر ما مطیع قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) باشیم، بدون شک هرگز گمراه نخواهیم شد. 
  
5. بیان اهل بیت(علیهم السلام) در کنار قرآن کریم، حاکی از عصمت ائمه(علیهم السلام) است.[7] 
  
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: 
  
و انه لکتاب عزیز لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه تنزیل من حکیم حمید؛[8] 
  
این کتابی است قطعاً شکست ناپذیر که هیچ گونه باطلی، نه از پیش و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی آید، چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است. 
  
اگر هیچ باطلی در قرآن کریم راه نداشته باشد، در اهل بیت(علیهم السلام) نیز راه نخواهد داشت، چرا که آن دو، تا روز قیامت نزد یکدیگر باقی می مانند و عهده دار رهبری و هدایت امتهای اسلامی هستند. واضح است که عهده داران چنین مقام بزرگ و خطیری، باید از هرگونه انحراف و گناه معصوم باشند و الا فلسفه نبوت و رسالت به کلی از بین می رود و نتیجه معکوسی خواهد داد. بنابراین، طبق محتوای حدیث شریف «ثقلین»، می توان گفت که اهل بیت (علیهم السلام) مانند قرآن کریم از هر گونه انحراف و باطل دور و در واقع معصوم هستند. 
  
6. حجیت قرآن و عترت(علیهم السلام) 
  
همان گونه که قرآن کریم حجت و نیز بیان کننده همه چیز است، اهل بیت(علیهم السلام) نیز حجت اند و با متکی بودن به قرآن کریم و ویژگیهای الهی، بیان کننده همه چیز هستند.[9]بنابراین قول، فعل و تقریر اهل بیت(علیهم السلام) به طور کلی حجیت دارد و پس از قرآن کریم معتبر شمرده می شود. 
  
7. عدم تعارض بین قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) 
  
با توجه به محتوای حدیث شریف «ثقلین»، نتیجه می گیریم که بین قرآن کریم و اهل بیت(علیهم السلام) هیچ گونه اختلاف و تعارضی وجود ندارد؛[10] چون از نظر عقل و منطق، معرفی دو چیز متعارض با یکدیگر در کنار هم، قابل قبول و شایسته نیست. 
  
اگر احیاناً بین قرآن کریم و سخنان اهل بیت(علیهم السلام) تعارضی مشاهده شود، این تعارض یا از آن راویان حدیث است و یا ما قادر به درک معنای حقیقی آنها نیستیم. خود اهل بیت(علیهم السلام) هیچ گاه بر خلاف قرآن کریم سخنی نمی گویند و بلکه آنان مفسران حقیقی قرآن کریم هستند. از سوی دیگر، خود آنها دستور داده اند که هر چیز (سخن، عمل و تقریر) مخالف با قرآن کریم را کنار بگذاریم و به چنین مطالبی اعتنا نکنیم. در اینجا چند حدیث مربوط به این موضوع را بیان می کنیم. 
حدیث اول 
  
قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): ایها الناس! ما جاءکم عنی یوافق کتاب الله فانا قلته وما جاءکم یخالف کتاب الله فلم أقله[11] 
  
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: ای مردم! آنچه از طرف من به شما رسید و موافق قرآن بود، آن را من گفته ام و آنچه به شما رسید و مخالف قرآن بود، من آن را نگفته ام. 
حدیث دوم 
  
قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): ان علی کل حق حقیقة وعلی کل صواب نورا فما وافق کتاب الله فخذوه وما خالف کتاب الله فدعوه؛[12] 
  
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: همانا برای هر حقی حقیقتی و برای هر درستی نوری است. پس آنچه را موافق قرآن است، اخذ کنید و آنچه را مخالف قرآن است، ترک کنید. 
حدیث سوم 
  
قال الامام الصادق(علیه السلام): کل شی مردود الی الکتاب والسنة وکل حدیث لا یوافق کتاب الله فهو زخرف؛[13] 
  
حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمود: هر موضوعی باید به قرآن و سنت ارجاع داده شود و هر حدیثی که موافق قرآن نباشد، دروغ خوش نماست. 
  
8. لزوم وجود یکی از اهل بیت(علیهم السلام) در کنار قرآن تا روز قیامت 
  
همان گونه که در حدیث شریف «ثقلین» بیان شده است، قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) تا روز قیامت قرین هم اند و از یکدیگر جدا نمی شوند. با توجه به همین نکته می توان نتیجه گرفت که باید تا روز قیامت، برای هر زمانی یک رهبر معصوم از اهل بیت(علیهم السلام) وجود داشته باشد. این نکته بر وجود حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زمانهای پس از وفات یازدهمین رهبر معصوم، امام حسن عسکری(علیه السلام)، تا زمان نامعلوم 
  
و نامشخص صحه می گذارد. چون آن حضرت(عجل الله تعالی فرجه الشریف) با وجود غایب بودن از چشمها، زنده است و در وقت خود ظهور خواهد نمود و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد. 
  
در واقع انکار وجود امام زمان، حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در قرون گذشته و حاضر، انکار سخن پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است که از قرین هم بودن قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) تا روز قیامت خبر داده است. 
  
9. اهل بیت(علیهم السلام) در برابر قرآن ثقل اصغرند نه در مقابل دیگران 
  
در عبارات مختلف حدیث شریف «ثقلین»، قرآن کریم به عنوان «ثقل اکبر» (امانت سنگین بزرگ تر) و اهل بیت(علیهم السلام) به عنوان «ثقل اصغر» (امانت سنگین کوچک تر) معرفی شده است. باید بگوییم که اهل بیت(علیهم السلام) صرفاً در مقایسه با قرآن کریم (که ثقل اکبر است) کوچک است، ولی نسبت به دیگران بزرگ و با عظمت شمرده می شود. 
  
10. جایگزینی سنت به جای اهل بیت(علیهم السلام) در حدیث ثقلین 
  
در برخی از منابع روایی به احادیث معدودی برخورد می کنیم که در آنها به جای تمسک به قرآن و عترت، بر تمسک بر قرآن و سنت تأکید شده است. از آن جمله در حدیث ذیل می خوانیم. 
  
قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): خلفت فیکم شیئین لن تضلوا بعدهما: کتاب الله وسنتی ولن یتفرقا حتی یردا علی الحوض؛[14] 
  
پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) فرمود: من در میان شما دو چیز را گذاشتم که بعد از آنها هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنت من که آن دو از یکدیگر جدا نشوند تا روزی که در کنار حوض بر من وارد شوند. 
  
در این باره باید بگوییم: 
  
اولاً: برخی از دانشمندان اسلامی چنین احادیثی را از نظر سند ضعیف و غیرمعتبر دانسته و آنها را جعلی معرفی کرده اند و معتقدند دشمنان اهل بیت(علیهم السلام) آنها را در قبال حدیث متواتر، صحیح و مورد اتفاق «ثقلین» جعل نموده اند. 
  
ثانیاً: اگر بر فرض این احادیث جعلی و ضعیف نباشند، در نوبت نخست کاملاً متفاوت از حدیث صحیح و متواتر، ثقلین اند و نباید بین آن دو خلط نمود. 
  
ثالثاً: اگر در همین زمینه کمی تفکر شود، روشن می شود که این روایت با حدیث شریف ثقلین چندان تعارض ندارد، بلکه از یک نظر مؤید و تصدیق کننده حدیث شریف «ثقلین» است. چون اگر امت اسلامی به دنبال سنت (قول و فعل و تقریر) واقعی و حقیقی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) باشند، بدون شک باید به سراغ اهل بیت معصوم آن حضرت(صلی الله علیه و آله) بروند که طبق اعتراف عقل، دانشمندان مذهب اهل بیت(علیهم السلام) و اهل سنت و تاریخ، اهل بیت(علیهم السلام) همواره در زمان خود از نظر علم و آگاهی به سنت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) اعلم و داناتر از دیگران بوده اند. 
  
امیرالمؤمنین امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، اولین فرد از اهل بیت(علیهم السلام) پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است که طبق شواهد قطعی و غیر قابل انکار، در میان اصحاب پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) داناترین فرد به سنت و راه و روش پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه و آله) بوده است. سایر امامان معصوم(علیهم السلام) نیز چنین بوده اند و نباید فراموش کرد که آنها با اراده خداوند متعال از هر گونه پلیدی و گناه تطهیر شده اند و از این رو در همه زمینه ها از دیگران لایق تر و برترند. 
  
11. رستگاری وعده داده شده در حدیث شریف در قبال عمل به دستورهای ثقلین 
  
نباید فراموش کرد که وعده داده شده در حدیث «ثقلین» در مورد رستگاری امت اسلامی، تنها در گرو عمل آنها به دستورهای قرآن کریم و اهل بیت(علیهم السلام) است و وعده مذکور هیچ گاه با ادعای محبت اهل بیت(علیهم السلام) و معرفی خود به عنوان شیعه و دوستدار آنها تحقق نخواهد یافت. 
  
تعدادی از مسلمانان تنها خود را پیرو و دوستدار اهل بیت(علیهم السلام) معرفی می نمایند، ولی عملاً از دستورهای آنها پیروی نمی کنند. این عقیده و روشی نادرست و انحراف آمیز است. از طرف دیگر، خود اهل بیت(علیهم السلام) نیز از پیروان و دوستداران خود خواسته اند که عملاً راه دین را در پیش بگیرند و از هر گونه ادعای پوچ و انحرافی بپرهیزند. در اینجا به نقل چند حدیث شریف در این زمینه اکتفا می کنیم. 
حدیث اول 
  
قال امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام): من احبنا فلیعمل بعملنا ولیتجلبب الورع؛[15] 
  
حضرت امام علی(علیه السلام) فرمود: هر کس ما را دوست می دارد، باید طبق عمل ما رفتار کند و با تقوا باشد. 
حدیث دوم 
  
قال الامام الباقر(علیه السلام): ایکتفی من انتحل التشیع ان یقول بحبنا اهل البیت؟ فوالله ما شیعتنا الا من اتقی الله واطاعه...؛[16] 
  
حضرت امام باقر(علیه السلام) فرمود: آیا کسی که ادعای تشیع می کند، او را بس است که از محبت ما اهل بیت دم زند؟ به خدا شیعه ما نیست، جز آنکه از [مخالفت] خداوند بترسد و او را اطاعت نماید. 
حدیث سوم 
  
قال الامام الصادق(علیه السلام): لیس منا ولا کرامة من کان فی مصر فیه مأة الف او یزیدون وکان فی ذلک المصر احد اورع منه؛[17] 
  
حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمود: از ما نیست و شرافتی ندارد کسی که در شهری باشد که صد هزار تن یا بیشتر در آن [اهالی] باشد و در آن شهر شخصی پارساتر از او بوده باشد. 
  
بدون شک احادیث مذکور و به ویژه حدیث سوم، مسئولیت بزرگ پیروان اهل بیت(علیهم السلام) یعنی لزوم اطاعت عملی از آنان را می رساند. بنابراین اولین و اساسی ترین شرط رسیدن به رستگاری و سعادت الهی که در حدیث شریف ثقلین به آن وعده داده شده است، عمل به دستورهای قرآن کریم و اطاعت از اهل بیت(علیهم السلام) است. 
**برگرفته از مقاله مجله طلوع :: بهار 1385، شماره 17 ایلقار اسماعیل زاده